( birinci bölüm)

       Bir zaman tasavvürüme bile getiremezdim ki, gün gelecek, Nesiminin qezellerine şerh yazacağım, dünyadan bir sır gibi geçmiş bu büyük şairin qezellerindeki gizlilikleri açmak görevi bana düşecek. Ve derkedeceğim ki, hayatımın manası, dünyaya gelişimdeki maksat bu imiş. Bana kadar bu altı yüz yıl içinde şairin qezeller gulistanına sayısız insanlar girmek istemiş tabii ki. Ama kimseye gönül kapılarını açmamış o kamiller ustadı. O yüzden Nesimi hakikatıyla hiçbir alakası olmayan her türlü fanteziler uydurmuşlar akıllarının dar çerçeveleriyle, “kendisini Allah sanmış” kanaatıyla akıllarına ne gelmişse yazıb dökmüşler. “Allahsızlığını” büyük bir cesaret gibi övmekle şairi yücelttiklerini sanan bu bedbahtlar böyle böhtanlarla, iftiralalra zavallı şairin kabirde kemiklerini bile sızlattıklarının farkında olamamışlar.

       Elli iki yaşımın  sonbahar gecelerinden birisinde hiç beklemediğim halde, tam bir tesadüf yüzünden şairin gülistanına girdim  ben.

       Hadise böyle oldu: Şamahı şehrinde geziyordum. Deli bir şerab içmek geçti gönlümden. Dağlar başındakı bu şehirden tabiate açılan füsunkar güzellikten cuşe gelmek için yani. Hem de dükan şerabı olmayacak, ev şerabı, asıl Şamahı şerabı olsun istedim. Ama bu gece zamanı qarib şehirde kime sorayım hankı evde şerab satılıyor diye? Derken gördüm karşıdan güzel bir kız geliyor. İri bademgözlü, nazik yüzlü, incebelli şahane bir güzel. Uzun siyah donunun etekleri yerle sürünüyordu. Her adım attığında  ortadan ayrılarak bileklerine kadar dökülmüş gür, siyah saçları deniz gibi dalğalanıyordu. Başında tacabenzer küçücük bir şey varıydı, tacın önünde de uzun bir durna teli. Sanki “1001 gece” masallarından çıkmış güzeller güzeli şahzadeydi. Tac da, durna teli de yüzü gibi ışık saçıyordu sanki. Şaşırdım güzelliğinden vallahi, masallarda derler ya “öl derse o an ölürsün”, bak öyle birisi. Barı şerapsatanı sorayım bahanesiyle durdurayım dedim ama, dilimi-ağzımı kuruttu şahane güzellik. Mal gibi ağzımı açarak baktığımı gören kız yanımdan geçtiğinde yere bakarak güldü ve bana döndü: “Ey qarib, meyfüruş mu arıyorsun?” Ben tam sarsılmış halde onun güzel yüzüne baka-baka kaldım, “meyfüruş” ne demektirse bilmediğim halde başımı aşağı-yukarı etmekle tasdik ettim. Kız sakince “Meyfüruş şerabsatan demek oluyor”, dedi, “Yüz adım kalkarsın, sağda büyük kırmızı kapı göreceksin. Dünyanın en güzel şerabı oradadır. Ama kimseye açılmaz o kapı, hep şerabtan anlamayanlar o kapıya gelmiş diye. Sen “Ey fevkelkamil insan!” dersin, yoksa sana da açılmayacak kapı. Haydi. Git. Hiç zaman da hiçbir kıza ağzını böyle açarak bakma. Ben sana dünyada en büyük iyiliği yaptım. Bu senin görebileceğin iyilik haddidir”.  Ve tebessümle “sağol” diyormuş gibi elini yelleğerek uzaklaştı. Yalnız karanlık içinde yok olduktan sonra yavaş-yavaş kendime geldim. “Bu ne sırdı?! Bu ne güzellikti ya Rabbim?! Ne istediğimi nereden bildi bu ninesi ölmüş?! Gece zamanı böyle güzellikle sokaklarda dolaşmaktan korkmuyor mu?!” diye düşünceler içinde onun tarif ettiği yere taraf kalkmağa başladım.

       Hakikaten de tahtadan büyük kırmızı bir kapı varıydı orada. Bağırdım: “Ey fevkelkamil insan!”. Kimseden ses gelmedi. Bir de, bir de bağırdım. Nihayet, kapı kendisinden açıldı ve ben gür işıklı çok güzel bir bahçeye girdim. Her taraf gül-çiçekti. Hoş bir rüzgar esiyordu. Burnuma dolan gül-çiçek atrından mest olacaktım sanki. Başımın üstünde kuşlar uçuyordu; bir de baktım ki, kuş değilmişler. Kanatlı, son derece güzel kızlarmış. Aynen az önce sokakta gördüğüm kıza benziyorlardı. Öylece uzun donlu, uzun siyah saçlı, başlarında da durnatelli küçücük tac. Ama donları yeşildi, siyah değildi o kızınkı gibi.

      Gül-çiçeklerin arasından uzun, zayıf bir adam göründü, bana taraf gelmeğe başladı. Selam verdi, selam dedim. Elinde bir kadeh varıydı, bana uzattı. “Buyur, tadına bak”. Yüzünde yeşil örtük varıydı. Düşündüm ki, şerabsatan budur herhalde. Ama bu uzun eba, başındakı bu çalma nedir? Ve neden yüzünü örtmüş ki? Doğrusu korktum  bir az. Donmuş gibi durduğumu görünce güldü: “ Gel Nesiminin elinden badeyi nuş eyle ki,layezali işret budur, qüssesiz devran budur”. Ben “Adam ya hasta, ya da sarhoş, şiir diyor” diye düşünerek kadehi aldım içtim. Gökteki kızlardan sesler geldi:” Hasta değil o. Sarhoş değil o. Sana insan gibi görünmüş ama, hurdur o”. Ben kadehi ona geri verdim. İçki acaip atırlı ve tatlıydı, gönlüme öyle bir rahatlık geldi ki, ömrümde buna benzer bir hazz duymamıştım. Dedi hoşuna gitti mi? Dedim çok güzelmiş ama, şerab değil ki bu. Dedi burada kimse şerab içmez, hep bunu içeriz. Dedim sanki sözler, cümleler içtim ben ama, son derece rahatladım. “Birini de içer misin?”, dedi. Benden önce gökteki kanatlı kızlardan ses geldi:” Aman, o qarib, birisi yeter ona, yoksa ya boğulacak, ya deli olacak”. Adam arkasında kimese seslendi:”Çeşmeyi-lelin suyundan bir kadeh sun, saqiya”. Göktekiler kendi aralarında konuşmaya başladılar:” Bu Nesiminin irişmez kimse qövli-fiiline. Gah şeyhü-abid olur, gah da pirü-meyfüruş”. Adam bana sordu:” İçmek istiyorsun ama, beni tanımak istemiyorsun, öyle mi?”. Yine kanatlı kızlar benden önce cevab verdiler:” İstiyor. İstiyor. Yüzündeki örtük korkutuyor onu”. Adam güldü: “Madem ki, istiyorsun, o zaman ben de seninle içeceğim”, yine arkasında kimese seslendi,” Saqiya, camı getir ki, ben unuttum tevbemi. Eski takvimim benim bietibar oldu yine”. Böyle diyerek yüzündeki yeşil örtüğü çekip attı. Ve ben iri bademgözlü, zayıfyüzlü, yüz çizgileri incecik çok yakışıklı bir adam gördüm. Sanki yüzü ışık saçıyordu. Parmak eninde simsiyah sakalı varıydı. Kaşlar, bıyıklar nazik, sanki kalemle çizilmişdi. Dudaklar da, burun da ince. Alt dudağının sağ tarafında küçücük bir ben varıydı. Dedi seçilmişlik nişanem budur ilahiden. Sonra elimden tuttu: “ Gidelim oturalım, saqi ne lazımsa getirecek, misafirimsin bu gece”.

       Bak bu yerdece uyandım. Rüya görüyormuşum. Ama o acaip güzel içkinin atırı burnumda, tadı ağzımda kalmıştı.

       Nesimi qezellerinden bir kaçını ilk olarak orta okulda, yaklaşık kırk yıl önceler okumuştum. Sonralar okuduğumu hiç hatırlamıyorum, çünki anlamak çok zor gelmişti bana, arap-fars kelimeleri çok diye. Ama o rüyamdan sonra sanki o qezellere sarıldım ben, çünki her defa okudukca o güzel atırı burnumda, tadı ağzımda hiss ediyordum. Belki de bu, psikolojik bir haldir, yani o hazzı hiss etmek istiyorum diye hiss ediyorum, bilemiyorum. Ama bu bir fakttır ki, o rüyadan sonra qezellerdeki sırları açmak bana o kadehteki içkiği içmek kadar kolay bir iş olmuştur.

       Qezellerinde şairin ne anlatmak istediğini mümkün kadar sade bir dilde söyleyeceğim ki, her kes anlaya bilsin. Ve Türk Dil Kurumunun yeni acaip kelimelerinden çok-çok uzak olan Nesimi devrinin ab-havası azacık da olsa yutula bilinsin diye fikirlerimi Türkiye türkcesiyle azeri türkcesi arasında köprü sanılabilecek bir dilde anlatacağım sizlere, değerli kardeşlerim. Qezellerden örnek getireceğim mısralara, beytlere ise, tabii ki, dokunamam.

       İki büyük sırdan konuşuyor şair. Birisi “Nesimi sırrı”dır. Diğeri ise “sırrı-pünhan” ve ya “künte-kenzin sırrı” diye geçiyor. Maksatım beşer evladına bu günece gizli kalmış bu iki sırrı açıb bildirmektir sizlere. Ama biliniz ki, söyleyeceklerim Nesimi okyanusunun vururb sahile çıkardığı inciler misalidir ki, o sahilde oynarken bulmuşum onları. O okyanusa girmeğe ise cürat edemem; çünki ilimde, akılda ve ilahiye verdiği gönlünün zenginliğinde Nesiminin ayağının tozu bile olamam diye o kanatlı perilerin dediği gibi ya hemen boğulurum, ya da deli olurum.

       Şairi aslında olduğu gibi görmek ve onun beşeriyyete neleri bildirmek istediğini işitmek ister misiniz?

       O zaman Nesimi qezellerine bu günece yazılmış bütün tefsirleri, izahları, şerhleri bir kenara bırakın ve gelin beni dinleyin.

                               *

            İlahi  alemle  sidretül-münteha  içindeki  bütün  maddiyyatın  vahdeti  Nesimi  qezellerinin  ana  hattıdır; bunu  anlamadan  şairin  sırlar  hazinesinin  kapısına  bile  yaklaşmak  anlamsızdır; açılmayacak  o  kapı. Katiyyen  anlayamayacaksın, mesela, şair  neden  diyor: 

          “ Çünki  bir  şehrin  içinde  mescidü  meyhane  var

            Ehli – hak  fark  eylemez  mescitleri  meyhaneden”.  

            Ehli – Hak, yani  Hakka  tapan  insan  fark  eylemezmiş  mescitleri  meyhaneden. “Hak”  Allahü – Tealanın  güzel  isimlerinden  birisi  değil  mi? Hakka  tapınmak  Allaha  tapınmak  demek  değil  mi  yani?

           Öyledir. Nesimi  için  de  mescit  başka, meyhane – puthane  başkadır. Mescitle  meyhane  ve   puthanenin  farklılığını, imanlıyla  cahilin  farklılığını   kabüllenmek  bakımından  o  da  ananevi  dindarlar  gibidir. Bu, meselenin  manevi  tarafıdır. Ama  o  beytte  mescitle  meyhane  ve  puthanenin  aynılığı  her  üçünün  de  maddiyyat  bakımından  aynılığıdır. Adem  için, Ademin  vücutunun  parçaları  olduğu  için  aynıdır. Yani  o  beyti  Nesiminin  dilinden  işitmişler  ama,  Adem  demiş  onu  Nesiminin  diliyle.

             “Mescitem, hem  medrese, meyhane  ve  puthaneyem

               Hem  bu  beytin  ehlyem, hem  şehrinin  esasıyam”

  diyor  Adem. Ehli – beyt  de  benim, Mekkenin  esası  da  benim, diyor.

             “Töhfeyem, pakize  cövher, lamekanın  xasıyam

               Alemül – qeybem, vücutam, hem  onun  deryasıyam.

               Hem  kelamam, ayetem, hem  müshefem  sebül – mesan

               Hem  menem  tövhidü – bürhan, pirimin  mevlasıyam.

               Cebrayılam, hem  Mikayıl, İsrafilem, Azrail

               Nazirem  her  yerde  hazır, men  hakkın  kimyasıyam”.

               ( “sebül-mesan”- tekrar yedi. Fatihe suresine işaredir. Hem  Mekke, hem  Medinede  vahy  olunduğu  için  yedi  cümleden  ibaret  olan  bu  sureye  “tekrar yedilik” diyorlar).

               Dört  büyük  melek  de  benim,  diyor  Adem. Diyeceksiniz  Adem  başka, melek  başka.  Bu  nasıl  olur?

              Evet,  başka – başka  varlıklardır. Ama  Adem  bu  dedikleriyle  kendisini  mi  kastediyor? Nesimiyi  Adem  konuşturuyor  ama, Ademi  kimdir  konuşturan? İleride  diyeceğim. Lütfen  sabırlı olunuz, sonuna  kadar  sabırla  dinleyiniz, herşeyi  anlayacağınıza  hiç şüphe  etmiyorum. Ben  sizlere  bu  zamanaca  hiçbir  yerde  okumadığınız, hiçbir  din  bilgininin, hiçbir  ülemanın  anlatamadığı  öyle şeylerden konuşacağım ki, bunların  derinliklerine  varırsanız  “Hakka  yettim” diyebilecek  bir  hale gelebilirsiniz.

              “Dicleyem, Nilem, Feratam, hem  menem  abi – hayat… Denizem, behrem, mühitem, qetreyem, deryayü – aşk… Qemerem, şemi – münevver, hem  ateşem, badü – gil”. Yani  Yerde,  gökte  ne  varsa, hepsi  benim, diyor  Adem. Ve  daha  da  ileri  gidiyor; yalnız  müslimanım  demiyor,

             “Tersayam, hem  qeyri – millet  ehliyem, nesraniyem

               Hem  menem  zünnarü – xaçü, hem  selib  cübrasıyam.

               Davudam, taxtü – Süleyman, hem  menem  mecmui – zat

               Hem  menem  mehri – xudavend,  divlerin  ustasıyam”.

               Yahudi  de, hristian  da, hristianların  hilafet  zamanında  farklanmak  için  kurşaklarına  bağladıkları  zünnar  da, Süleyman  peyğamberin  emrinde  olan  cinler, divler  de  benim, diyor  Adem.  

             “ Musayam, Turam, asayam, hem  münacati – ilah,

               Hem  menem  ruzi – bereket, Musanın  beyzasıyam”.

               Hazret  Musanın  yanar  ağactan  işittiyi  ses  de, yahudiler  sehralarda  ac  dolaştıkları  zaman  hazreti  Musanın  yalvarışları  üzerine  göklerden  yağan  yiyecek  de, Musa  peyğamberin  firavunun  karşısında  koltuğundan  çıkardığı  beyaz  eli  de  benim, diyor  Adem.  Çünki  bunların  hepsi  maddi  dünyadakı  görüntülerdir, maddi  dünyaya  aittir  diye  benim  vücutumdandır; mümin  de, dine  karşı  gelen  kafir  de  vücut  olarak  benim  cismimdendir, diyor. Bu  yüzden  muhammediyim, yahudiyim, nesraniyim  demekle  birlikte  

             “ Men  Nesimiyem  ki, Hakkın  dini  ve  imanıyam

                Hem  imamü – mezhebem, hem  de  dinin  yağmasıyam”

 diyor. Bakınız, qezelin  bu  son  beyti  yalnız  maddiyatın  vahdeti  meselesi  anlatılınca  anlaşılıyor. Yani  qezel  Nesiminin, sadece, şair  tahayyülü  gibi  kabül  edileceği  halde  katiyyen  anlamak  mümkün  olamaz  ki, adam  neden  hem  imamü – mezhep  olsun, hem  de  dine  karşı  gelen. Cahil  de  düşünecek  ki, adam  herhalde  münafik, riyakar  olmuş, aşkarda  hürufi  mezhebinin  imamı  olmuşsa  da  kalbinde  dine  karşı  çıkmıştır.

              Nesiminin  alemince  Hakka  kavuşmanın  yolu  bu  büyük  hakikatı, bu  büyük  ilmi  kabüllenmekten  geçiyor. Bunu  kabül  edenlerdir  Ehli-Hak. Bak  bunlar “fark  eylemez  mescitleri  meyhaneden”. Bu  ilmi, bu  hakikatı  kabüllenmeğenlerin  namazı, sadece, itaattır. Allah  secde  etmek  emretmiş, ben  de  secde  ediyorum, aksi  halde  beni  cehenneme  atacak   diye  korkarım. Ama  hakikatı  bilmeden  ona  nice  secde  etmek  mümkündür? Tabii  ki, itaatle  de  cennetlik  olacaksın  ama, cennetin  aşağı  katları  içinsin  ebediyyen. Ama  Adem  Nesiminin  diliyle  konuşarak  ilim  veriyor  insanlara  ki, en  yukarı  cennetlerde, Firdevs  cennetlerinde  olsunlar. Çünki  secdelerin  en  üstünü  Allahın  ilmini  öğrenmektir. İlim  öğrenmek  imandan  doğan  secdedir, bir  saatlık  ilim  öğrenmek  secdesi  altmış  yıl  gece-gündüz  kılınan  itaat  secdesinden  buna  göre  üstündür.

             Malik  ibn-Aufun  idaresinde  olan  bedeviler  İslamı  kabül  ettiklerinde  “Biz  iman  ettik”  demişler. Ama  onların  ilimsiz  olduklarını  bilen  Allahü-Teala  demiş  ki, hayır, siz  iman  etmediniz, siz  itaat  ettiniz, iman  daha  sizin  kalbinize  girmemiştir.

             Neden?  Çünki  ilimsiz  iman  yoktur. Ne  kadar  secde  etsen, hayır  emeller  sahibi  olsan, zekat  versen, dinin  bütün  kurallarına  dosdoğru  emel  etsen  bile  yine  de, sadece, itaat  etmişlerdensin. Adem  Nesiminin  diliyle  o  büyük  ilmi  anlatıyor  beşeriyyete. Hem  de  insanların  haline  acıyarak, hiçbir  savaş, kavğa  talep  etmeden  anlatıyor.

             “Avare  tek  ne  gezirsen  ey  özünden  bihaber?

               Gel  Hakkın  sırrını  iste  aşiqü-biçareden”.

               Aşiqü-biçareden, yani  Nesimiden  iste, Nesimiden  öğren. Devrinin  din  adamları, feqihler, bilginler, vaizler  Nesimiye  karşı  gelince  şair  onların  haline  acıyor,:

             “ Vaktine  var  vaiza, qoygil  meni  öz  halime

                Çareni  sen  sana  et, geç  çaresiz  biçareden”.

               Ve  ya:

              “Hakka  münkirdir  feqih, inanma  ol  şeytana  ki

               Yoktur  ol  cinxilqetin  kalbinde  iqrar, isteme”.

                Bir  başka  misal  daha:

               “Suretin  esrarını  zahid  ne  bilsin, ya  feqih

                Kul  kefa  billahe  mehrem  handa  her  hayvan  olur”.

                ( “Kul  kefa  billah”- “De  ki, Allah  kifayet  eder”. Kurani-Kerim. Sure 29, aye 52)

                Yünden  dokunmuş  eba, yani  “peşminepuş”  giyerek  Hakka  kavuşmak  için  terki-dünya  olarak  memleketler  gezen  sufi  dervişleri  de  bu  ilimden  uzak  oldukları  için  kınıyor.                              

              “Sufiye- peşminepuşun  batini  safi  değil.

                Ol  haçan  kurtarasıdır  nefsini  emmareden?”.

                ( “batin”- iç; “ emmare”- emr  eden, yani  şeytan  anlamındadır)

Ve  ya:

               “Ol  ki  özün  bilmedi, gezdi  cahanı  serbeser

                Varlığın  Hakk  bilmedi, kurtarmadı  emmareden”.

                Nefsinin  esaretinde  olarak  Allaha  itaet  eden  adam  Ademin  nezerinde  boynunda  boyundurukla  devvarede  herlenen  öküz  misalidir. Ama  Nesiminin  apaçık  sözlerinden  sonra  da  boynundakı  boyunduruktan  kurtulmak  istemezse, demek, öküzden  de  kötüdür, devvareye  bile  yaramaz. Çünki  öküzün  şüuru  yok  diye  onun  boyundurukta  olması  kınanılası  değildir. Ama  şüurlu  varlık  gibi  yaratılmış  insanın  boyunduruktan  kurtulmak  istememesi  Allahın  hoşuna  gitmez.

             “Çün  Nesimi  on  sekiz  bin  alemin  maksutudur

              Kim  bu  devri  bilmedi, sür  ta  çıka  devvareden”.

             Ananevi, muhafazakar  dindarlığın  uzun-uzadı  efsanelerine  uymayın, diyor  şair. Sizin  dinlemeli  olduğunuz  şey  benim  ilahiye  olan  aşk  hikayetimdir.

            “Zahidin  efsanesinden  hasil  olmaz  faide

              Var  iken  eşqin  hedisi,  neylerem  efsaneyi”.

 Ve  ya:

            “Eşqin  hedisin  gel  işit, efsaneye  aldanma  ki

             Kuran  satan  her  vaizin  neqli  uzun  efsanedir.

             Tesbih  ile  seccadeyi  elden  bırak, ey  müttaki

              Ol  zülfi-xala  bak, onu  gör  ki, ne  damu  danedir”.

 Ve  ya:

            “Ey  Süleyman  mentiqinden  kuş  dilin  öğrenmeğen.

             Dive  uymuşsan, onunçün  tabeyi-efsanesen.

             Gel  enelheq  sırrını  meyhane  ve  meyden  işit

             Ey  düşen  inkare, niçün  münkirü-meyhanesen?”.

  Ve  ya:

            “Ey  Hakkı  her  yerde  hazırdır  diyen  eğrinezer

              Bes  ne  meniden  seçersen  Kabeden  puthaneyi?”

              Kıblenin  Yeruselimden  Kabeye  çevrilmesi  Kurani-Kerimden  bildirildiği  gibi  büyük  hadisedir . Ama  o  mukaddes  Kitabda  bu  da  bildiriliyor  ki, bu, iman  edenler  için  değildir. Yüzünü  hangı  tarafa  çevirirsin, vechi-ilahi  oradadır. Kıblenin  değiştirilmesi, sadece, Rasulillaha  tabe  olanları “ arkalarına  dönecek  olanlardan  belli  etmek” içindir. Yani  İslamı  kabül  etmiş  olsalar  da  yine  de  önceki   zamanlarındakı  gibi  Yeruselime  yüzlerini  çeviren  ehli-Kitabdan  hilekar  olanlar  bundan  sonra  namaz  zamanı  arkalarına  dönmüş  olacaklar  ve  böylece  samimi  olmadıkları  belli  olacak. Neden  arkalarına  döneceklermiş? Çünki  Medine  şehri  Yeruselimle  Mekke  şehrinin  arasında   bir  düz  hatt  üstündeki  gibidir. Nesimi  bu  yüzden  diyor  ki, arif  adamın  kıblesi  Kabe  değil, suretü-Rahmandır.  Yani  Ademin  cennete  salınması  halinden  önceki  halinin  yüzüdür. Vechullahtır  yani  kıble.

             “Menide  üzü  kıblede  ol  arif  imiş  ki

              Üzündür  onun  kıblesi, eynindir  imanı.

              Ol  lövhdü, ey  üzü  qemer, gül  yanağın  ki.

              Ruhül-kudüs  ol  lövhden  indirdi  kelamı”.

Ve  ya:

            “ Ey  qaşın  mehrabü, üzün  kıble  iman  ehline.

              Aşiqin  beytülharamı  suretü-Rahman  olur”.

              Beşer  evladı  içinden  peyğamberlerin  ilahi  alemle  yalnız  melek  Cebrayıl, yani  ruhül-emin  vasıtasıyla  konuşmasını  kabüllenmiş  dindarlık  insanın  o  alemdeki  diğer  varlıklarla — Ademle, cennet  huri  ve  perileriyle  konuşmasını, tabii  ki, kabül  edemezdi. Ananevi  dindarlık  için  bu, beşer  tarihinde  acaip  bir  yenilik  idi. Ama  Nesimi  melekle  de konuştunu  bildiriyor.

              “Bezminde  ezel  saqisi  lelin  mana  sunmuş

               Ol  badeyi  ki, ruhul-emindir  dolu  camı”.

             “Bezminde”,  yani  meclisinde. Yüce  Mecliste. Kim  sunmuş?  “Ezel  saqisi”. Yani  Hak.  “Lelini”, yani  ilmini,  biliğini,  kelamını  bana  sunmuş.  Hankı  badedir  o?  İçi  ruhül-eminle  doludur.  Yani  Allah   ruhül-emini  görevlendirmiş  ki, bana  ilminden  versin.

               Diye  bilirler  ki, ne  çok  varlık  konuşuyormuş  Nesimiyle. Ama  hayır.  Nesimi  için  Adem  de, cennet  hurileri  ve  perileri  de, melekler  de  Allahü-Tealanın, sadece, muhtelif  aşamalardakı   tezahür  formaları,  şekillenmeleridir.  Bu  yüzden  onlardan  her  hankı  birisinin  görüntüsü  ve  konuşması  şair  için  Ruhül-Kudüsün  konuşması  ve  görüntüsü  gibidir. Rahman  muhtelif  suretlerde  tezahür  eder, konuşan  ise  bir  tek  Hak  olar. Adem  Nesimiyle  cennetteki  haliyle  konuşmuş, ona  cennetteki  haliyle  görünmüştür. Ama  ona  hem  cennetten  önceki,  hem  cennetteki, hem  de  cennetten  sonrakı maddi  dünya  olmuş  halinden  haberler  veriyor. “Lelin  şerabı”nı  ilkin  yaradılışı  zamanı  içmiştir  o. “Zerre  menem, Güneş  menem… Əncüm  ile  felek  menem… Musayam, Turam, asayam… Denizem, behrem…”  diyorsa  maddi  halinden  haber  veriyor.  Ama  “Hem  kelamam, ayetem, hem  müshefem  sebülmesan” , “Cebrayılam, hem  Mikayıl, İsrafilem, Azrayıl”  diyorsa  bu  onun  cennetten  önceki  ilkin  halidir. O  halinde  ki, Yüce  Mecliste  Allahü-Tealaya  eşyaların  adlarını  demişti. O  halinde  Ademin  varlığında  melekler  ve  cinden  farklı  olarak  Allahın  Hüsnü-Camalını  oluşturan  bütün  Mübarek  Adların  mecmusu  var. Tabii  ki, Hüsnü-Camal  konkret  vücut  halinde  değildir. Sonsuzdur. Adem  ise  konkret  vücut  halindedir. Yani  o, Allahın  Mübarek  Adlarındakı   sıfatların  mecmusudur. Yani  Adem  Rahman  değil, suretü-Rahmandır, ayetü-Rahmandır. Adem  Hak  değil, suretü – Haktır, kelamü – Haktır. Yani  Nesimiye  göre, Allahü-Teala  Ademi  yaratırken  onun  misalinde  kendi  vücutsuz, benzersiz  Hüsnü – Camalına  konkretlik  vermişdir. Melekler  ve  İblis  Hüsnü – Camalı  konkret  bir  vücut  halinde  göre  bilsinler  diye. Adem  bu  sebepten  meleklerden  ve  cinlerden  üstündür  ve  bu  sebepten  Allahü -Teala  onlara  emretmiş  ki, Ademe  secde  ediniz. Yani  Ademe  secde  etmek  Hüsnü – Camala  secde  etmek  gibidir. Bu  ilkin  halinde  Ademe  Hüsnü – Camalın  ayinede  tam  görüntüsü  demek  asla  ve  asla  doğru  olamaz  tabii. Fark  sonsuzlukta  bir  kadar  büyüktür  yani. Biz  ayinede  eksimizi  görünce  “Bu  benim”  deriz. Ama  Adem  Hüsnü – Camal  değildir, Hüsnü-Camaldakı  Esmail – Hüsnanın  sıfatlarının  konkret  vücut  halindeki  mecmusudur. Bu  sıfatlar  meleklerde  ve  cinde  yoktur, bu  yüzden  Adem  yaratılış  bakımından  onlardan  üstündür.

            Adem  Nesimiden  küsüp  gittiği  vakitler  onunla  melek, cennet  hurisi, perisi  konuşmuştur. Daha  doğrusu, Adem  bir  sonrakı  hali  olan  cennet  haliyle  değil, melek – huri-peri  kılığında  onun  gözüne  görünmüştür. Ama  şair  onu  aslında  olduğu  haliyle  görmek  istiyor. Melek  görünce  bakınız  ne  diyor:

           “Kıbleyi-iman  göründü  sen  büti – eyyareden

             Aferin  olsun, seni  ne  hoş  yaratmış  yaradan. 

             Hankı  bürcün  yıldızısan, ey  melek, bilsem  seni

             Menzilin  ref  oldu  yüz  bin  kövkebü – seyyareden”.

             Şair  anlıyor  ki, Adem  yine  ona  küsmüştür. O  yüzden  direk  görüşe  gelmediğini  “naz – qemze”  hisab  ediyor. Ama  aşkından  dönmeğeceğini  bildiriyor:

           “Ya  Rab, ol  qemzen  okun  bin  yerden  artık  yemişem

             Aşik  oldur  ki, qayıtmaya  yediyi  yareden”.

             Şair  itirazını  bildiriyor. Ademin  sözlerini  melek  vasıtasıyla  almak  istemediğini, direk  onun  kendisinden  işitmek  istediğini  bildiriyor  bu  qezelde. Melek  çok  güzeldir  ama, o, Ademi  istiyor.

          ” Yanağın  şemine  hüsnü  Yusifin  pervanedir.

             Çok  gönüller  yağmalanmış  sen  üzü  mehpareden.  

             İşvesinden  fitneler  xetm  oldu  şehla  gözlerin.

             Kimsene  harfin  okumaz  ayrı  ol  mekkareden”.

             Yani  bu  günece  Allahtan,  Haktan  gelen  ayetleri  melek  kıyafetinde  görünerek  peyğamberlere  yetirdin, sonu  ne  oldu? İnsanlar  bölüm – bölüm, mezhepler, tarikatler, ümmetler  halinde  biribirilerine  düşman  oldular. Din  adına  savaşlar  bitmek  bilmedi, haçlı  savaşlarında  milyonlarca  insan  kırıldı. Çünki  insanlar  bilmediler  ki, bütün  peyğamberlere  ayeler  bir  tek  Yaradandan  bir  tek  Ademe  geliyor, Adem  de  bunları  melek  kılığıyla  peyğamberlere  iletiyor. İnsanlar  anlayamadılar  ki, bütün  ayelerin  kökü  aynıdır, çünki  peyğamberlerle  direk  konuşmadın, melekmişsin  gibi  konuştun, bir  harfını  bile  o  “mekkare”siz  okutmadın, o  yüzden  insanlar  senin  hakikatinden, bu  maddi  dünyanın  senin  vücutundan  oluşturulduğundan  habersiz  oldular, gönülleri  yağmalanmış  gibi  oldular.

              Nesiminin  qeyb  alemiyle  alakası  genclik  yıllarından, şairliyinin  ilkin  çağlarındaca  olmuştur. Hele  “Nesimi”  lakapı  götürmezden  çok – çok  önce  “Seyyid”, “Hüseyni”  lakaplarıyla  şiir  yazdığı  genclik  yıllarında  şiirlerinin  nerelerdense, Yerdenkenar  alemlerden  geldiğinin  farkındaydı. Ama  o  devrinin  qezellerinden  de  anlaşılan  budur  ki, bu  onda  ne  hal  idi, şiirlerine  bunca  güzellik  veren  hankı  gözegörünmez  kuvvet  idi, bilemiyordu.

            “Seyyid  şiiri  senin  vasfında  mucizdir  tamam

              Bilmenem  Ruhül – Kudüs  fehm  eder , ya  Cebrayıl”.

             Ama  bir  defa  rüyasında  onu  qeyb  aleminden  ilhamlandıran  sırrlı  mahluku, nihayet, görüyor. Ve  o  rüyadan  da  şair  onun  güzelliğinden  deli – divane  olarak  uyanıyor.

             “Yatırken  dün  gece  gördüm  siyah  zülfünü  boynumda

               Dedim, ey  dilber, nedir  bu  remzime  tedbir?

               Divane  oldu  deli  gönül, saçın  zencirine  bağla

               Menim  gönlüm   delisine  senin  zülfün  teli  zencir.

               Vücudum  padişahisen, gönül  verdim, seni  sevdim

               Sana  gönül  veren  aşik  haçan  can  eyleye  teqdir?”

               Ve  ta  ömrünün  sonuna  kadar  da  bu  deli  aşk  onu  yandırıp  yakıyor. Her  zaman  kederli, dalğın, derin  düşünceler  içinde  oluyor.  Aşkın  gücünden  gönlü  viran  olduğundan  şairin  daima  mest, süzgün  gözleri  yürekdolusu  sevince, gülüşe  elveda  diyor.

             “Ey  Nesimi, ol  xumarü  gözleri  fettan  gibi

               Daim  esrüksen, meger  kim, nergizü-mestanesen”.

              (“ esrük” – sarhoş).                  

( devamı var )