Rusya’nın durumundan yararlanarak kendi devletlerini kuran Ermeniler ve Gürcüler, Wilson İlkeleri’ni kendilerine göre yorumlayarak, Doğu Anadolu’nun kendilerine verilmesini istemişlerdi.

Birinci Dünya Savaşı sonunda, 30 Ekim 1918’de imzalanan Mondros Mütarekesi’nden sonra Osmanlı Devleti, Kafkasya Cephesindeki kuvvetlerini geri çekmek zorunda kaldı. Önce Kafkasya ve Azerbaycan’ı boşaltarak Kars, Ardahan, Batum’a çekildi. Ancak, İngilizler buranın da boşaltılmasında ısrar ettiler. Kars, Ardahan ve Batum da 31 Ocak 1919’da boşaltıldı. Bu arada Kars’ta “Güney-Batı Kafkas Millî Şura Hükümeti” kuruldu. 13 Mart 1919’da Kars’ı işgal eden İngilizler, Millî Şura Hükümetini dağıtarak şehri, Ermenistan Cumhuriyeti askerlerine teslim ettiler. 20 Nisanda da Gürcistan Cumhuriyeti, Ardahan’ı işgal etti.

İngilizlerin teşvik ve desteğiyle Doğu Anadolu’daki bazı bölgeleri işgal eden Ermeniler, Müslüman halka akla gelmedik işkence ve zulümleri yaptılar. Şehirleri, köyleri ve kasabaları yağmaladılar. Bunun üzerine Büyük Millet Meclisi Hükümeti, Ermenilere savaş açtı. TBMM, Mondros Mütarekesi kararı gereği boşaltılan Kars, Artvin ve Ardahan’ın tekrar geri alınması için gereğinin yapılması yolunda ayrıca yetki verdi. TBMM Hükümeti, Doğu Cephesinde askerî harekâta başlanmasını kararlaştırdı. Kazım Karabekir Paşanın komuta ettiği Doğu Cephesi kuvvetleri, 28 Eylül 1920’de ileri harekâta başladı. 29 Eylül’de Sarıkamış, 30 Ekim’de Kars geri alındı.

Ermenistan Cumhuriyetini barışa zorlamak için Gümrü yönünde ileri harekâtı sürdüren Türk birlikleri, Ermenileri geri atarak Şahnalar’ı ele geçirdi ve Ermeni askerlerini Arpaçay’ın batı sırtlarına kadar sürdü. Türk birliklerinin ilerlemesi üzerine, Ermenistan Cumhuriyeti ateşkes istedi. Kazım Karabekir Paşanın ateşkes şartları kabul edilmeyince, Doğu Cephesi kuvvetleri, Arpaçay’ı geçerek 7 Kasım 1920’de Gümrü’yü aldı. Gümrü’nün doğusunda bir hattı tutan Ermeni kuvvetleri, yeniden bozguna uğratıldı. Ateşkes şartlarını kabul etmek zorunda kalan Ermenistan Cumhuriyetiyle, 22 Kasımda, Gümrü’de, barış görüşmelerine başlandı.

28 Kasım’da imzalanan ateşkes antlaşması uyarınca, Ermeni kuvvetleri Arpaçay’ın 15 km doğusundan geçen hattın gerisine çekildiler.

Ermenistan Taşnak Hükümeti ile TBMM Hükümeti arasında sürdürülen barış görüşmeleri sonucunda, 2 Aralık 1920’de Gümrü Antlaşması imzalandı.

Gümrü Antlaşması şöyleydi:

1. Kars ve yöresi Türkiye’ye geri verilecek;
2. Ermenistan’ın Türkiye’ye karşı diğer devletlerle yaptığı tüm antlaşmalar kaldırılacak;
3. Aras Nehri Çıldır Gölüne kadar uzanan hat Doğu sınırı olarak çizilecek,
4. Sevr antlaşmasını ve Türkiye çıkarlarına uygun olmayan antlaşmaları Ermenistan hükümeti de kabul etmeyecek;
5. Türkiye’deki Ermenilerle, Ermenistan’daki Müslümanların diğer yurttaşlar gibi eşit haklardan yararlanacak;
6. İki ülke arasında en erken vakitte diplomatik ilişkiler, telgraf ve telefon ulaşımları kurulacak;
7. Türk koruyuculuğu altında yerel özerklik verilecek olan İtur ve Nahçıvan illeri kendi kaderlerini kendileri tayin edecekler;
8. Ermenistan saldırıya uğrar ve yardım isterse, Türkiye ona askeri yardım da bulunacak;
9. Ermenistan silah ithal etmeyecek;
10. Her iki taraf birbirinden savaş ödeneği istemeyecek;
11. Türk ordusu, Ermeni ordusu Antlaşmada saptanan sayıya indirildiği takdirde Ermeni topraklarını boşaltacaktır.

Görüşmelerde Türkiye Büyük Millet Meclis’ini Kazım Karabekir, Erzurum Milletvekili Süleyman Necati Bey, Erzurum Valisi Hamit Bey, Ermenistan’ı ise Başbakan Aleksandr Katisyan ve beraberindekiler temsil etti.

Gümrü Antlaşması’nın imzalanmasından bir gün sonra, Ermenistan Cumhuriyeti Kızılordu’nun işgaline uğradı ve Erivan’da Sovyet Ermeni Cumhuriyeti kuruldu. Sovyet Ermenistan Cumhuriyeti’nin kurulması ile Gümrü Antlaşması’nın onaylanması askıya alınmış, antlaşmanın yürürlüğe girmesi mümkün olmamıştır. Doğu Cephesi’nde kazanılan zafer doğu sınırlarının belirlenmesinde yararlı olmuş, önce 16 Mart 1921 Moskova Antlaşması, daha sonra 13 Ekim 1921 Kars Antlaşması ile ufak değişikliklerle Türkiye ile Ermenistan arasındaki sınır belirlenmiştir.

Gümrü Antlaşması, TBMM’nin imzaladığı ilk antlaşma olmasından dolayı önemlidir.

28 KASIM

1912- Arnavutluk bağımsızlığını ilan etti.

1919- Fransızlar Maraş kalesindeki Türk bayrağını indirerek, yerine Fransız bayrağı çekti. Bu hareket, halk arasında büyük bir infial yarattı. Halk, direnişi örgütlemeye başladı.

1928- İlk kadın avukat Beyhan Hanım, İstanbul I. Ticaret Mahkemesinde bir kadını savundu.

1934- Hâkimiyeti Milliye gazetesi ”Ulus” adıyla çıkmaya başladı.

1935- Bursa’da Merinos Fabrikası ile Gemlik’te Suni İpek Fabrikasının temeli atıldı.

1936- Ereğli Kömür Şirketi, hükümetçe Fransızlardan satın alınarak millileştirildi.

1943- Churchill, Stalin ve Roosevelt, Tahran’da bir araya geldi.

1967- NATO Genel Sekreteri Brosio, Ankara’da Dışişleri Bakanı İhsan Sabri Çağlayangil ile görüştü ve Atina’ya geçti. Türk jetleri Kıbrıs üzerinde uyarı uçuşları yaptı.

1998- Hakkâri’nin Çukurca ilçesi yakınında bir askeri helikopter, teröristlerin açtığı ateşte pilotun vurulması sonucu düştü. 16 asker şehit oldu.

29 KASIM

1935- İstanbul’da Paşabahçe Şişe ve Cam Fabrikası açıldı.

1936- Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesinde Devrim Tarihi dersleri başladı.

1937- Hatay’da bağımsız rejim yürürlüğe girdi.

1967- Yunanistan, Türkiye’nin koşullarını kabul edince bunalım giderildi.

30 KASIM

1919- Fransa’daki seçimlerde kadınlara ilk kez oy hakkı tanındı.
1925- Tekke ve zaviyelerin kapatılmasına ilişkin kanun kabul edildi.

1925- Salahiyetsiz sarık ve ruhani kıyafet taşıyanların cezalandırılmasına ilişkin kanun çıktı.

1952- ABD ilk hidrojen bombasını Eniwetok Adası’nda patlattı.

1973- Anadolu, Çukurova ve Dicle üniversiteleri kuruldu.

1997- Genel Nüfus Tespiti ve Seçmen Yazımı gerçekleştirildi. Türkiye’nin nüfusu 62 milyon 865 bin 574 olarak belirlendi.

Köroğlu Gazetesi