Türkiye’de planörcülük nasıl başladı?(Mustafa KILIÇ)

18.10.2018

1.487

A⁺

A^-

Türkiye’de planörcülük nasıl başladı?

Mustafa KILIÇ

0 536 273 62 62

sontayyareci@ gmail.com

Türkiye’de planörcülük 1935 yılında Türkkuşu’nun kurulmasıyla başlamıştır. Türkkuşu’nda eğitime başlayan ilk hava okulu da ‘Planörcülük Okulu’dur. Paraşüt ve motorlu uçuş okulları daha sonraları faaliyete başlamışlardır.

Sovyetler Birliği’nden gelen Anokhin ve Romanov isimli iki Rus öğretmen planörcülük ve paraşütçülük dersleri vermeye başlarlar. Daha ileri seviye uçuş ve paraşüt eğitimi alabilmeleri için seçilen öğrenciler ise Rusya’ya Koktabel eğitim merkezine gönderilirler. Gönderilenler arasında Atatürk’ün manevi kızı Sabiha Gökçen de bulunmaktadır.

3 Mayıs 1935 yılında Türkkuşu açılışında üç adet tek motorlu eğitim uçağı ile birlikte çeşitli tipte dört adet planörde Rusya’dan hediye olarak Türkiye’ye gönderilmişti. Ayrıca Hava Kuvvetlerinden bir adet Caudron 59 uçağı ile Vecihi Hürkuş’un kendine ait Vecihi -14 uçağı da eğitimlerde kullanılmak üzere hazır durumdaydı.

İLK UÇUŞLAR AMORTİSÖRLE YAPILIRDI

Ankara’da yapılan nazari ve yer eğitimlerinden sonra amortisörle yapılan kalkışlar ile 150 – 200 metrelik düz uçuşlar sonrası planör A brövesi alınmaktaydı. Ancak sürekli amortisörle yapılan kısa uçuşlar, yeterli eğitim verilmesine imkân sağlamıyordu. Amortisörler Rusya’dan getirilmiş, başlangıç eğitiminde planörlerin bağlanarak havalanmasını sağlayan lastik (kauçuk) malzemelerdi. İleri eğitimlerde kullanılmalarıyla çok kısa sürede yıpranmaya başlamışlardı.

B brövesi eğitimlerinde uçakların arkasına bağlanarak (Römork) yapılan uçuşlarda ise uçaktan ayrıldıktan sonra yapılan süzülüşler ile uçuş süresi 10 dakikayı geçmiyordu. Böylesi uçuş eğitimleri de uçakların çok uçmasını gerektirdiğinden, hem masraflı, hem de yorucu idi.

Rus uzmanların isteği doğrultusunda yelken (yamaçlara vuran rüzgârın kaldırma gücüyle yapılan uçuşlar) ve termik (hava sıcaklığının yarattığı kaldırma gücüyle yapılan uçuşlar) uçuşlara imkân veren yer arayışı başlamıştı. Ankara civarındaki bölgelerde hem yerden, hem de havadan yapılan aramalarda uygun yer bulunamamıştı.

HAVADAN UYGUN YER ARANMAYA BAŞLADI

Vecihi Hürkuş ile birlikte aramalara katılan Rus uzman Anokhin aramayı Merzifon’a kadar uzatmıştı. Harita üzerinde yapılan çalışmalarda isteğe cevap verebilecek doğal oluşumlar tek tek incelemeye alındı.

Bunlar sırasıyla Polatlı, Sivrihisar, Aziziye ve Afyon’du. Sonuç yine olumsuzdu. THK’nın baş pilotu Vecihi Hürkuş Eskişehir’e kadar uzayan aramalarda birden bire kurtuluş savaşında yaptığı uçuşları hatırladı. Büyük zafer kazandığımız İnönü savaşlarında havada birçok kez düşmanla karşı karşıya kaldığında, bölgenin meteorolojik koşullarını kullanarak nasıl başarılı olduğunu Anokhin’e anlatınca aradıkları yeri bulduklarına karar verdiler: Eskişehir, İnönü.

İnönü Yüksek Planör Kampında Bina yapımı ve çevre düzenlemesi.(Eskişehir / Türkiye)

DAĞLARIN UYGUN YAPISI

Eskişehir’den batıya uzanan uzun vadinin güney sırtları Uludağ’a kadar yavaşça yükselen bir yapı sunmaktaydı. 200 ile 400 metre yükseklikleri bulunan bu uzunca sırtların kuzey yönünde dik yamaçlar ve genişçe ovalar yer almakta, bu da planör inişleri için mükemmel alanlar yaratmaktaydı. Ayrıca tepelerin üzerlerinde planör inişlerinin yapılabileceği uygun düzlüklerde mevcuttu.

İnönü köyüne yakın bir yere inerek köylülerle sohbet eden Hürkuş ve Anokhin yörenin rüzgâr durumunu öğrenmek istiyorlardı. Köylüler mayıs başında başlayarak, eylül sonuna kadar esen kuzey rüzgârlarından bahsediyorlardı. Güçlü kuzey rüzgârları yelken uçuşları için mükemmeldi. Aranılan bütün özelliklere sahip planör uçuş sahasının bulunması THK genel merkezinde de sevinç yaratır. Bütün bu gelişmelerin planör uçuşları ile test edilmesi gerekiyordu. Kara yolu ile taşınan bir planör tepeden havalanarak 15 dakika havada kaldıktan sonra yere iner. Artık İnönü planörcülüğün merkezi olarak seçilmiş oluyordu.

Eskişehir / İnönü ( THK Türkkuşu Yüksek Planör Kampı) “C” tepesinden kalkışlar.

PLANLAMALAR YAPILDI, İNŞAAT BAŞLADI

1936 Mart ayında yapılan uçuştan sonra İnönü uçuş alanında konuşlanmanın yapılabilmesi için gerekli tüm planlamalar yapılarak, önce arazinin satın alınması , ardından yatakhane ve idari binaların yapımına başlanılmıştır. İnşaatların yapımı devam ederken tüm eğitim faaliyetleri çadırlarda yapılmış ve bu iki döneme çadırlı kamp adı verilmiştir. Planörcülüğün merkezi bulunur bulunmaz Türkiye genelinde Türkkuşu şubeleri oluşturulmuş, ilk başlangıç eğitimleri buralarda verilmiştir.

Ankara şubesi : Bay Romanov ve Yıldız Uçman,

İstanbul şubesi : Savmi Uçan, Rüstem Mavituna, Mehmet Esengil ve Hikmet Yur,

İzmir Şubesi : Vecihi Hürkuş Mustafa Bey ve İrfan Bey,

Adana şubesi : Raif Oltu ve Faruk Bey,

Kayseri şubesi : Hüseyin Bey,

Kayseri ve Adana şubelerinin kontrolü Bay Anokhin tarafından yapılacaktır.

RUSYA’YA GİDEN ÖĞRENCİLER

Bazı kaynaklar, 8 öğrencinin Rusya’ya planör, paraşüt ve sonrasında motorlu uçuş eğitimine gittiğini yazmaktadır. Ancak Sabiha Gökçen’in hayatını anlatan ve kendi ifadeleriyle yayına hazırlanan “Atatürk’ün izinde bir ömür böyle geçti” adlı kitapta bile Rusya’ya giden öğrenci sayısında çelişkiler bulunmaktadır.

Benim yaptığım araştırmalarda, 9 öğrencinin Rusya’ya gitmiş olduğuna dair bulgular mevcuttur. Ya Sabiha Gökçen’i kadın olarak liste dışında tutmuşlar ya da sağlık nedeniyle ilk etapta uçuştan ayrılan Nurettin Demirsoy kayıtlarda yer almamıştır.

THK’nın belirlediği üç kişinin yanında Vecihi Hürkuş’un İstanbul’dan beraberinde Türkkuşu’na getirdiği altı öğrencisinin Rusya’ya gittiğini bilmekteyiz. Yani toplam 9 öğrenci:

1. Sabiha Gökçen

2. Emrullah Ali Yıldız

3. Ferit Orbay

4. Sait Bayav

5. Tevfik Aytan

6. Muammer Öniz

7. Hilmi Hüseyin (Orbay?)

8. Nurettin Demirsoy

9. Mustafa İrkin

Köktebel’de Türk planörcülerden bir grup Rus arkadaşları ile. 1935

İLK TEKÂMÜL KURSU

Bölgesel kurslar hızla devam eder. Bu kurslarda A brövesi alan yetenekli gençler arasında çok titiz elemeler sonrasında seçilen öğrenciler 1936 yılının 1 Haziranı’nda İnönü Yüksek Planör Kampına davet edilirler. Artık sırasıyla B ve C eğitimleri verilmeye başlanır.

Bilindiği üzere C brövesi almak o kadar kolay bir iş değildir. B eğitimlerini bitirenlerden seçilen öğretmen adayları bile C brövesini alabilmek için yıllarca çalışmaları gerekirdi.

Bu arada THK Genel Merkezi ve Ankara’da Rus öğretmenlerin Ankara’dan uzaklaşması ve diğer illerde görev yapmaları bazı kimseleri rahatsız etmiştir. Gerekçe olarak ta, İnönü planörcülük için çok uygun bir yer değildir, gibi konuşmalar duyulmaya başlamıştır.

Emrullah Ali YILDIZ

REKOR VECİHİ HÜRKUŞ’TAN GELDİ

Bu tür söylentiler üzerine Öğretmen Anokhin’e planör rekor denemesi önerilir. Anokhin 1,5 saatlik bir uçuş yapar. Arkasından Vecihi Hürkuş hoca PS-2 tipindeki planörle 6 saat havada kalarak rekoru geliştirmiştir. Buradaki amaç hem İnönü eğitim merkezinin ne kadar elverişli olduğunu kanıtlamak, hem de öğrencilere planörcülükte neler yapılabileceğini gösterebilmektir.

Bu arada Rusya eğitimlerini bitiren ve öğretmen olarak yurda dönenler İnönü’de öğrenci yetiştirmeye başlarlar. Diğer taraftan da, Önce Tevfik Aytan 9 saat, Ferit Orbay 12 saat ve son olarak ta E.Ali Yıldız 18 saat havada kalarak Türkiye Planör rekorlarını kırarlar.

Rekor denemeleri ve yapılan başarılı uçuşlar herkesi memnun etmektedir. Alınan başarılar basında geniş yer almakta ve yurdun her yanından gençler Planörcü, Paraşütçü ve Modelci olmak için Türkkuşu’na müracaat etmeye başlamıştır. Başvuranlar arasında bayanların sayısı oldukça yüksektir.

İnönü yüksek planör kampı ile ilgili İstanbul’dan başlangıç eğitimi alarak gelen Naciye Toros anılarını yazdığı defterde şöyle söz etmektedir. 8 Temmuz 1936 da gece yarısı trenle İnönü’ye geldik, erkek arkadaşlarımız kamp alanı içerisindeki çadırlarda kalıyorlardı. Biz sekiz kız öğrenci ise İnönü köyünde ahşap bir evde ikamet ediyorduk. Vecihi hocamızın Eskişehir’den Sabiha Gökçeni alıp gelmesi ile biz bayan öğrencilerin eğitimi birden hızlanıvermişti. Hiç unutmam Sabiha hocanın geldiği ilk günü planörle bir uçuş yapması istendiğinde, o da bir kız öğrenci de benle gelebilir demişti. Karar verilememiş ve sonunda kura çekmiştik. Kura sonucu bana çıktığında sevinçten havalara uçmuştum.

1936 yılı Planör öğrencileri ve öğretmenleri

TÜRK HAVA KURUMU UÇAK FABRİKASI

1941 yılında, THK Etimesgut Uçak Fabrikası’nda 1200 işçi, Başta Türk uçak mühendisleri olmak üzere 35 kadar Polonyalı mühendis ve teknisyen görev alır. THK Türkkuşu arazisinde 60.000 m2’lik bir alanda kurulur. Fabrika için 4,5 milyon lira, makine teçhizatı ile birlikte toplam 9 milyon lira harcanır. Lisansör firma İngiliz De Havilland’dır, makineler İngiltere, Amerika ve İsviçre’den temin edilir. Bir süre yabancı lisanslı uçak motoru imalatı ve onarımı yapan fabrika kapasitesinin çok altında çalışır. Etimesgut uçak fabrikası girişiminin önemli özelliklerinden bir tanesi, yurtdışından patentli uçakların üretim ve revizyon ’unun yanında tamamı yerli tasarım uçaklar ve planörler geliştirmek üzere bir etüt bürosunu içeriyor olmasıdır. 6 yüksek mühendis, 4 mühendis ve 11 teknik ressam olmak üzere 21 kişilik ekipten oluşan bu birim, 1952 yılına kadar 16 tip uçak tasarımı gerçekleştirmiş, bunlardan 12’si sonuçlandırılmış ve bu projeler arasında ambulans /turizm uçağı olarak tasarlanmış olan THK- 5 Danimarka’ya ihraç edilmiştir.

Türkiye Cumhuriyeti’nin uçak üretmekten vazgeçtiği 1950’li yıllarda THK-16 kodlu ve Mehmetçik isminde eğitime yönelik bir jet tasarımının THK tarafından geliştirilmekteydi.

Küçük bir not: THK’nun Akköprü’deki planör atölyesi 1935-1941 tarihleri arasında planör tamir ve bakımlarının yapıldığı bir marangozhane gibi değerlendirilebilir. Bazı kaynaklarda uçak üretiminin de başladığı yönündedir. Ancak tatmin edici bir kaynağa ve rakama ulaşılamamıştır.

THK-1 :Planör 1 Adet.

THK-2 : Akrobasi uçağı 12 Adet.

THK-3 : Planör 6 Adet.

THK-4 : Planör 40 Adet. + 11 Adet Kayseri’de yapılmıştır.

THK-5 : Ambulans/Yolcu 1 Adet. Danimarka’ya satıldı.

THK-5 A :Yolcu uçağı 9 Adet.

THK- 6 :Planör İptal edildi.

THK-7 :Planör 40 adet. + 12 Adet Kayseri’de yapılmıştır.

THK-8 : Planör İptal edildi.

THK-9 :Planör 15 Adet. + 6 ad. Kayseri + 60 Ad. N.Demirağ Fb.

THK-10 :Yolcu uçağı 3 Adet.

THK-11 :Turizm uçağı 1 Adet.

THK-12 :Yolcu uçağı İptal edildi.

THK-13 :Planör 2 Adet.

THK-14 :Planör 1 Adet.

THK-15 :Eğitim uçağı 2 Adet. + MKEK-4 (Uğur 0larak devam)

THK-16 :Jet eğitim uçağı (İptal edildi)

Magister Eğitim uçağı 30 Adet.

Taysu Yangın, ilaçlama 4 adet

TOPLAM UÇAK : 62 Adet ve TOPLAM PLANÖR : 105 Adet

THK-1 Planör

THK-1 PLANÖRÜ (ÜRETİM YILI 1943)

1 Pilot ve 11 asker taşıyabilen planör THK Uçak fabrikasının ilk projesi olarak hayat geçirilmiştir. 1 adet prototip olarak üretilen planör, uçurulamadan üretimden vazgeçilmiştir. Alttan tek kanatlı, tamamen ahşap olan planör tamamlandığı halde, Hava Kuvvetleri tarafından römork uçağı verilmediği için hiç uçurulmadan kal edilmiştir.

Görevi : Askeri Nakliye Planörü

Asgari Hızı : 70 Km/sn

Kalkış Ağırlığı: 2.260 Kg

Kanat Alanı : 56 M²

Yüksekliği : 4,0 m

Mürettebat : 1 kişi

Boş Ağırlığı : 1.160 Kg

Kanat Açıklığı: 26,0 m

Uzunluğu : 12,5 m

Üretim Adedi : 1 adet

THK-4

THK – 4 “US-4” BAŞLANGIÇ EĞİTİM PLANÖRÜ (ÜRETİM YILI: 1935)

1935 yılında Türkkuşu’nun açılışında Sovyetler Birliği’nden hediye olarak gelen US-4 eğitim planörünün modellenmesi ile Kayseri Tayyare Fabrikasında 11 adet yapılmıştır. Daha sonra THK Akköprü atölyesinde ve THK Uçak Fabrikasında THK-4 adı altında 40 adet daha üretilmiştir. Başlangıç eğitimlerinde kullanılan basit bir modeldir.

Üretici : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB)

Mürettebatı : 1 kişi

Asgari Hızı : 43 km/s

Boş Ağırlığı : 115 kg

Kanat Açıklığı: 10,57 m

Uzunluğu : 5,58 m

Üretim Adedi : 11 + 40

Görevi : Temel Eğitim planörü

Süzülme Oranı: 0,7 m/sn

Seyahat Hızı : 110 km/s

Kalkış Ağırlığı: 200 kg

Kanat Alanı : 6,00 m²

Yüksekliği : 2,24 m

THK -7 “ PS-2 ”

THK – 7 “ PS-2 ” EĞİTİM PLANÖRÜ (ÜRETİM YILI: 1935-1938)

1935 yılında Türkkuşu’nun açılışında Sovyetler Birliği’nden hediye olarak gelen PS-2 eğitim planörünün modellenmesi ile Kayseri Tayyare Fabrikasında 12 adet yapılmıştır. Daha sonra THK Akköprü atölyesinde ve THK Uçak Fabrikasında THK-7 adı altında 40 adet daha üretilmiştir. Başlangıç sonrası eğitimlerinde kullanılan bir modeldir.

Üretici : O.A. Antonov. SSCB

Yerli Üretim : Kayseri ve THK fabrikaları

Görevi : Temel eğitim

Boş Ağırlığı : 106 kg

Kanat Açıklığı: 13,70 m

Üretim Adedi : 12+40

Mürettebat : 1 kişi

Kalkış Ağırlığı: 186 kg

Kanat alanı : 17,04 m²

THK-9 – SCH-5 (Şarametyef-5)

THK – 9 “ SCH-5 ” EĞİTİM PLANÖRÜ ( ÜRETİM YILI: 1935-1948 )

Türkiye’deki üretimi için, Sovyetler Birliğinden gelen SCH-5 (Şarametyef-5) planöründen bir adedinin sökülerek modellenmesi sonrasında Kayseri Tayyare Fabrikasında 6 adet, sonrasında Nuri Demirağ Uçak Fabrikasına verilen sipariş ile 60 adet ve son olarak THK Uçak fabrikasında 15 adet üretildiği bilinmektedir. THK’da üretilen planörler THK-9 olarak adlandırıldılar.

Ahşap fakat sağlam yapıda, uçakla da römork edilebilen, yelken uçuşu ve akrobasi yapabilen Sch-5 / THK-9 planörünün klasik gövdesi yoktu. Gövde yerine bir kriş mevcuttu. Kuyruk ve kanatları bez kaplamalı olan planör, üstten kanatlıydı ve kablolar ile gergiliydi. Çift ahşap sparlı olan kanatlar, V şeklinde dikmelerle kabin bölümüne bağlanmıştı. Kalkışlar İnönü “C” tepesinden yağlı kızaklar üzerinden de yapılabiliyordu.

Üretici : Wladim B. Schawrov. SSCB

Görevi : Eğitim

Süzülme Oranı: 1,16

Asgari Hızı : 55 km/s

Boş Ağırlığı : 270 kg

Kanat Açıklığı: 16,00 m

Uzunluğu : 7,40 m

Üretim Adedi : 6+60+15

Mürettebatı : 2

Süzülme Hızı: 1,1 m/s

Seyehat Hızı : 180 Km/s

Kalkış Ağırlığı: 450 kg

Kanat Alanı : 21,62 m²

Yüksekliği : 2,55 m

THK – 3 AKROBASİ PLANÖRÜ ( Habicht )

THK – 3 AKROBASİ PLANÖRÜ (ÜRETİM YILI: 1945)

1936 yılında Berlin’de gerçekleştirilen Olimpiyat Oyunları’nın açılış törenlerinde, çeşitli planör gösterileri düzenlenmesi istenmişti. Bu nedenle Deutsche Forschungsanstalt Für Segelflug (DFS) yeni nesil, yüksek performans akrobasi planörünün geliştirilmesi ile görevlendirildi. Dünyanın ilk akrobasi planörü olan Habicht (Doğan) Hans Jacobs tarafından dizayn edildi. Trapez şeklinde, martı tipi, tek sparlı kanada sahip olan planörün üretiminde, kontrplak, çam ve ladin ağaç çeşitleri, bağlantılar için çelik, dural-hydronalium malzemesi kullanılmıştır. Ortadan kanatlı olan planörün yatay dümeni (elevatör), destekli olarak üretilmişti. Habicht’in iniş ve kalkışı, kızak üzerinde gerçekleştiriliyordu. Sadece çok tecrübeli pilotlar tarafından uçurulan planör, açık bir kokpite sahipti. Habicht planörü Alman lisansıyla THK Uçak Fabrikasında üretildi. THK-3 adını taşıyan planörden altı adet üretilmiştir.

Üretici : Deutsche Forschungsanstalt Für Segelflug (DFS)

Görevi : Akrobasi planörü

Süzülme Oranı: 1.21

Asgari Hızı : 60 km/s

Boş Ağırlığı : 250 kg

Kanat Açıklığı: 13,60 m

Kanat Profili : Gö 756 / 676

Yüksekliği : 2,24 m

Mürettebatı : 1 kişi

Süzülme Hızı : 0,8 m/s

Seyahat Hızı : 250 km/s

Kalkış Ağırlığı: 350 kg

Kanat Alanı : 15,82 m²

Uzunluğu : 6,58 m

Üretim Adedi : 6 adet

Mürettebat : 1

THK – 13 ARAŞTIRMA PLANÖRÜ (ÜRETİM YILI: 1948)

Uçan kanat yapılması fikri 1947 yılının Ekim ayında filizlenmişti. Türk Hava Kurumu (THK) Genel Başkanı Seyfi Düzgören askerden dönmek üzere olan Uçak Mühendisi Yavuz Kansu’yu yanına çağırarak yeni bir projeyle THK adının göklerde olmasını ister. Yavuz Kansu’ da daha öncelerden beri kafasında şekillendirdiği uçan kanat planörü projesini genel başkanına arz eder. Olur, alınarak derhal çalışmalara başlanılır. THK-13 özgün bir proje olup, araştırma ve geliştirme çalışması olarak değerlendirilmelidir.